5 belangrijke vragen die aan elk levensverhaal vooraf gaan

Als je je biografie laat vastleggen blijft het verhaal van jouw leven generaties lang bewaard. Een enorm waardevolle nalatenschap. Maar voor je begint raad ik je aan om eerst 5 vragen te beantwoorden. Als je deze 5 zaken helder hebt, heb je een sterk fundament voor het hele proces. 5 belangrijke vragen die aan elk levensverhaal vooraf gaan.

Door Edwin Gitsels / Biografiebureau Dit is je leven

1 – Waarom wil je je levensverhaal vastleggen?

In zijn bestseller Start with why (2011) legt Simon Sinek uit dat het niet om gaat wát je doet, maar waaróm. Vandaar het succes van bijvoorbeeld Apple, The Body Shop of Tesla. Er zit (of zat, zeker in het begin) een krachtige motivatie achter. Voor een “onderneming” als het vastleggen van je levensverhaal geldt hetzelfde. Begin met de vraag: waaróm wil ik mijn levensverhaal opschrijven? 

In mijn werk als biograaf heb ik vele antwoorden gehoord op deze vraag. Een kleine greep:

• “Mijn (klein)kinderen lopen tegen dezelfde zaken aan als ikzelf vroeger, en ik wil ze graag mijn levenslessen doorgeven.”
• “Ik heb schriften en dagboeken vol anekdotes en verhalen en ik wil er iets mee doen.”
• “Mijn persoonlijke geschiedenis kan anderen misschien helpen, maar ik zoek een manier waarop.”
• “Mijn hoofd voelt als een zolder vol spullen die ik heel graag eens lekker wil opruimen. Maar ik weet niet waar ik moet beginnen.”
• “Ik heb het nodige voor mijn kiezen gehad en wil aan lotgenoten mijn verhaal vertellen. Zodat ze hun voordeel kunnen doen met mijn ervaringen.”
• “Ik ben bezig mijn stamboom te onderzoeken en kom zoveel mooie verhalen tegen dat ik ze wil opschrijven voor ze verloren gaan.”
• “De wereld verandert zo snel. Ik wil laten zien hoe het was toen ik jong was, omdat ik vind dat er ook veel waardevols verloren is gegaan.”
• “Mijn kleinkinderen zijn nog te jong om mijn verhalen te begrijpen. Maar ik wil dat als ze wel oud genoeg zijn mijn levensverhaal beschikbaar voor ze is. Zodat ze weten wie hun opa/oma was.”

Ongeneeslijk ziek

Een veel voorkomende reden is de behoefte om in de laatste fase betekenis te geven aan het leven. Door het op te schrijven en in een mooi gebonden boek na te laten aan kinderen en kleinkinderen.
Marja bijvoorbeeld, een 76-jarige vrouw die getroffen werd door een ongeneeslijke ziekte. De artsen schatten in dat ze nog 1 tot 2 jaar te leven had. Ze nam contact met mij op. Toen ik bij haar aan de thee met kaneelbeschuitjes zat, vertelde ze: ‘Ik heb zes kleinkinderen, de oudste is nu acht jaar. Ik zal dus nooit een volwassen gesprek met ze kunnen voeren. Maar ik wil ze wel vertellen wat ik heb meegemaakt. Waarom ik de keuzes heb gemaakt die ik heb gemaakt, en wat ik ervan geleerd heb.’
Dus koos ze ervoor haar levensverhaal in een boek te zetten. Ze vertelde mij in zeven lange, onvergetelijke gesprekken over haar leven, haar drie huwelijken, haar carrière in de zorg en de prachtige reizen die ze gemaakt heeft. Over alle ontroerende, hilarische, pijnlijke en hartverwarmende belevenissen met haar man en drie dochters. Ze zei in ons laatste gesprek: ‘Mijn vader zei altijd: “Zorg dat je goede herinneringen hebt. Want er kan een tijd komen dat je ze hard nodig hebt.” Die tijd is nu aangebroken.’
Ik schreef het allemaal op en samen zochten we de mooiste foto’s uit haar kist vol fotoalbums erbij uit.

Vage herinneringen

Toen ik de doos met boeken kwam brengen, kreeg Marja tranen in haar ogen. Ze sloeg het open en las hardop haar eigen opdracht voorin het boek voor:
‘Ik heb dit boek gemaakt om terug te kijken op mijn leven. Ik ben tot de conclusie gekomen dat ik een prachtig leven heb gehad. Ik heb het geschreven voor jullie, mijn lieve kleinkinderen. In de hoop dat op een dag, als je misschien geslaagd bent voor je eindexamen of besloten hebt te gaan trouwen of in verwachting bent van je eerste, je het nog eens openslaat. En dat je, hoewel je misschien te jong was om meer dan een paar vage herinneringen aan je oma te hebben, toch weet wie ik was.’

De reden waarom je je levensverhaal wilt vertellen is een belangrijke motivator. En als je voor bepaalde keuzes staat gedurende het proces, kan je ‘waarom’ helpen om de juiste richting in te slaan.

2 – Voor wie wil je je levensverhaal in een boek zetten?

Met mijn biografiebureau help ik mensen die het boek over hun leven in een oplage van hooguit 10 exemplaren laten drukken. Puur en alleen voor hun intieme kring: kinderen, kleinkinderen, partner, een enkele hartsvriend(in). Anderen gaan een stap verder en laten er 25, 50 of 100 drukken. Ze verspreiden die onder al hun familieleden, vrienden en kennissen. Er zijn er ook die hun levensverhaal te koop aanbieden. Die niets liever willen dan dat het door zoveel mogelijk mensen gelezen wordt.

In mijn clientèle onderscheid ik vier groepen. Iedereen is uniek, laat ik dat vooropstellen. Maar je kunt zeggen dat er vier ‘doelgroepen’ zijn als het gaat over ‘voor wie is je biografie?’

• voor zichzelf
• hun dierbaren, hun familie en vrienden, en dan vooral kinderen en kleinkinderen
• lotgenoten die met dezelfde (gezondheids)problemen te maken krijgen, of voor hen die dezelfde passie delen
• voor wie het ook maar lezen wil

2.1/ Voor jezelf

Kees ging in 2017 met pensioen. Dat wil zeggen, hij was toen al 70, maar besloot eindelijk zich definitief terug te trekken uit zijn bedrijf en zijn zoon Dave het roer in handen te geven. Hij heeft in zijn leven tot vier keer toe een nieuw bedrijf uit de grond gestampt. De eerste twee gingen failliet, maar het derde heeft hij voor een miljoenenbedrag kunnen verkopen. Het vierde is nu in handen van zijn zoon.
Kees heeft zijn hele leven keihard gebuffeld. Nu hij tot rust is gekomen, denkt hij veel na over wat hij allemaal heeft gedaan en meegemaakt. Bij hem is de behoefte ontstaan om alles op te schrijven. Als een manier om inzicht te krijgen in wat er allemaal is gebeurd en waarom. Oorzaak en gevolg. Welke keuzes en beslissingen heeft hij genomen, en welke consequenties hadden ze?
Toen hij het af had, liet hij het aan zijn zoon lezen. Kees is geen echte prater, met als gevolg dat meer dan de helft van wat hij had opgeschreven voor Dave compleet nieuw was. Dave zei: ‘Pa, dit is een fantastisch boek voor onze cliënten! Jouw geschiedenis is de geschiedenis van ons bedrijf, zo mooi en persoonlijk verteld!’
Kees heeft lang geaarzeld. Maar toen ook zijn vrouw zei dat het boek een prachtige manier voor Dave was om het bedrijf een nieuwe impuls te geven, ging hij overstag. Dave liet er 500 drukken en in een jaar tijd steeg de omzet met 20%. Het vertrouwen in het fundament van de onderneming was zo groot bij iedereen die het las, dat de nieuwe klanten als vanzelf binnenstroomden.
Dit wil natuurlijk niet zeggen dat als je je levensverhaal alleen voor jezelf wilt opschrijven, het pas waardevol en succesvol is als jij ook zulke resultaten als Kees behaalt. Het is al een succes als jij er zelf blij mee bent. Meer is niet nodig.

2.2/ Voor familie en vrienden

De 81-jarige Thea zat tegenover me in de wachtkamer van de huisarts. Ze zei: ‘Ben jij niet die man die biografieën maakt?’ Ze herkende me van een interview met foto dat in ons lokale krantje stond toen ik Dit is je leven net was gestart. We raakten aan de praat. Ze was geïnteresseerd en ik moest grinniken toen ze zei dat ze ooit, als ze de leeftijd ervoor had, ook wel zo’n biografie wilde. Ons gesprek eindigde abrupt toen de dokter haar binnenriep.
Een paar weken later kwam ik haar op straat tegen. Op opgewekte toon alsof ze een vakantie-ervaring beschreef vertelde ze me dat ze vijf minuten nadat ik haar in de wachtkamer had gesproken, te horen had gekregen dat ze ongeneeslijk ziek is. ‘Dus die biografie moet er nu toch maar snel van komen. Ik bel je als ik al mijn andere zaakjes geregeld heb.’

Zo geschiedde. Inmiddels is het boek klaar. Thea was al opgegeven, maar ze is ijzersterk. Het gaat nog steeds redelijk goed met haar. Zij heeft vier jonge kleinkinderen en heeft de behoefte om hen te vertellen wat zij allemaal heeft meegemaakt in haar leven. Alleen al haar verhalen over haar prille jeugd in de Tweede Wereldoorlog zijn zeer waardevol en indrukwekkend.

2.3/ Voor lotgenoten, liefhebbers en deelgenoten

Annemarie had mij gevonden via Google. Zij had haar verhaal zelf al opgeschreven maar was zich er van bewust dat het taalkundig onvoldoende was om uit te brengen. Want dat wilde ze: haar verhaal uitgeven om vrouwen die iets soortgelijks als zij hadden meegemaakt een hart onder de riem te steken. Ze te steunen door te laten zien dat ze niet de enigen zijn.
Ze stuurde me haar manuscript en ik las het aangrijpende verhaal van een vrouw die door behulpzaam te willen zijn, in een nachtmerrie belandde. Haar nichtje, het dochtertje van haar broer, kon door omstandigheden tijdelijk niet thuis wonen, en dus ving Annemarie het meisje een aantal maanden op. Toen het nichtje weer naar haar ouders was, werd Annemarie op een dag door de politie gebeld. Er was aangifte gedaan van maandenlang stelselmatig seksueel misbruik van het meisje. De dader zou haar vriend zijn. Of ze voor verhoor naar het bureau kon komen.

Positieve les

De rest van het verhaal kun je zelf lezen, haar boek Lijden in Stilte is inmiddels te koop. Op de achterzijde schrijft ze: ‘Juist nu ik erg ziek ben, heb ik een enorme drive om vrouwen te inspireren om het maximale uit hun leven te halen.’ In de periode dat we aan haar boek werkten, kreeg ze ook nog de diagnose borstkanker. Annemarie heeft het drama dat zich in haar leven heeft afgespeeld, omgedraaid naar een positieve les die ze aan anderen wil doorgeven.
Maar ook positieve ervaringen kunnen heel waardevol zijn om met anderen te delen.
Conny werkte bijna 40 jaar als stewardess en purser bij de KLM. Ze heeft zoveel gezien en meegemaakt dat ze besloot er een boek over te maken. Voor iedereen die in de luchtvaart actief is of is geweest een feest der herkenning, of juist, voor de jongere generaties, een bron van vermaak en verbazing over hoe de (vlieg)wereld is veranderd sinds de jaren ‘60.

2.4/ Voor iedereen

Jacqueline (39) is overgevoelig voor door de mens gecreëerde elektromagnetische velden, van onder andere elektronische apparatuur, zendmasten, smartphones, en wifi. Alleen bij wijze van spreken in de binnenlanden van Lapland of Australië is de wereld leefbaar voor haar. In Nederland wordt ze geteisterd door tal van fysieke en psychische problemen. Al jarenlang heeft ze last van ontstekingen, darmproblemen, goedaardige tumoren, endometriose en uitvalsverschijnselen. De medische stand weet er geen raad mee: steeds is tegen haar gezegd dat de oorzaak psychisch is, dat het tussen haar oren zit.
Langzamerhand is ze dat zelf gaan geloven, totdat ze in oktober 2018 eindelijk bij toeval ontdekt wat de ware reden is van haar voortdurende malaise. Aanvankelijk is ze opgelucht: als je weet wat je mankeert, kun je er iets aan doen. Maar dan wordt zij zich bewust van de gruwelijke waarheid: er is vrijwel geen stralingsvrije plek meer in ons land. Zij zit gevangen in een caravan in de Brabantse bossen.
Voor Jacqueline is er alles aan gelegen om de hele wereld van de ernst van dit probleem te doordringen. Haar biografie heeft een glashelder ‘waarom’. Ook heeft zij een duidelijk antwoord op de vraag ‘voor wie’: voor iedereen die haar noodkreet maar wil horen, overheden voorop. Maar ook voor de naar schatting 3% van de bevolking die in meer of mindere mate aan dezelfde stralingsgevoeligheid lijden is het fijn om te lezen dat ze niet alleen staan.

3 – Over wie ga je het hebben?

Over jezelf, dat spreekt voor zich. Maar je bent niet alleen op de wereld. Ieder van ons krijgt in zijn of haar leven met een onafzienbare stroom mensen te maken. Wie van hen wel of niet in je autobiografie aan bod zullen komen, is allereerst een keuze die je maakt vanuit de afweging: hoe belangrijk was hij of zij voor je? Je ouders, je (ex-) partner(s), je kinderen, je broers en zussen: daarover geen twijfel, zou je denken.
Maar mijn ervaring na 5 jaar biografieën schrijven en 25 jaar biografische tv-programma’s maken is dat er zelfs bij mensen die het dichtst bij de hoofdpersoon staan al stevige dilemma’s kunnen opdoemen. Juist omdat ze zo dichtbij staan, zijn ze ook in staat om het meeste leed toe te brengen. In vrijwel ieder levensverhaal is een voorbeeld te vinden van mensen die van elkaar houden of gehouden hebben en die elkaar de vreselijkste dingen aandoen, bedoeld of onbedoeld. Scheidingen, ruzies, bedrog, leugens, ik heb het allemaal voorbij horen komen in de verhalen die mij verteld zijn of de levens die ik bestudeerd heb.
Ik hoop het natuurlijk niet, maar de kans dat ook jij nare ervaringen hebt met een of meer naasten is aanwezig. Mogelijk zit je nog steeds met een brok woede of pijn. De neiging om in je autobiografie dan even flink af te rekenen met iemand kan dan de kop opsteken.
Het kan ook zo zijn dat er gebeurtenissen in je leven hebben plaatsgevonden waarbij iemand de wet heeft overtreden, overspel heeft gepleegd, buitenechtelijke kinderen heeft verwekt (en de desbetreffende kinderen het misschien niet eens weten), of in de Tweede Wereldoorlog de kant van de bezetter heeft gekozen. Ga je dat vertellen?

“IK HOOP DAT ZE DENKEN: IK MÓET EROVER PRATEN!”

Karin Bloemen heeft de moed gehad om in haar autobiografie ‘Mijn ware verhaal’ (2019) te schrijven over hoe zij jarenlang stelselmatig misbruikt is door haar stiefvader. ‘Ik wil vooral jonge mensen helpen die nu met seksueel misbruik te maken hebben,’ zei ze in een interview met het tijdschrift Zin. ‘Al horen ze het maar via via: zij ook? Hoe dan? En als ze het boek gaan lezen, hoop ik dat ze denken: ik móet erover praten.’
Voor haarzelf heeft het ook nog therapeutische waarde gehad. ‘Gek genoeg had ik er zelf ook iets aan om het verhaal weer te vertellen. Ik ben 59, ik dacht dat ik goed op weg was, maar toen ik vorige zomer in het ziekenhuis lag voor nieuwe knieën bleek dat toch tegen te vallen. Door mijn totale afhankelijkheid werd ik aan mijn haren terug naar het verleden gesleept. Ik voelde me zo verloren en bang. Toen besefte ik dat ik zou liegen als ik zou zeggen dat ik mijn jeugd helemaal had verwerkt.’
Karin heeft in haar boek haar stiefvader met naam en toenaam genoemd. Zijn identiteit was al openlijk bekend sinds 1986, toen er rechtszaken tegen hem liepen. In dat opzicht was haar autobiografie geen onthulling, alleen de gruwelijke details waren nieuw.
Een antwoord op deze vraag 3 is niet eenvoudig te geven. Het is complexe materie, afhankelijk van tal van factoren. Er zijn in het verleden vele hooglopende ruzies naar aanleiding van (auto)biografieën tot in de rechtszaal uitgevochten. Maar ook als het niet om juridische zaken gaat, maar je beschrijft wat voor een narcist je ex-man was, of dat je ex-vrouw veel te veel dronk, kan dat grote gevolgen hebben voor familieverhoudingen of de sociale positie van mensen.
Het enige dat ik je mee kan en wil geven is: denk er goed over na, en als je besluit iets over iemand te schrijven dat gevoelig kan liggen of kwetsend kan zijn, denk er dan ook goed over na wat je opschrijft. Daarover gaat de vierde vraag.

4 – Wat vertel je (en wat niet?)

De tweede echtgenoot van Hilde was de man van haar dromen. Tegelijkertijd was het voor haar onmogelijk om met hem te leven en kon ze op het laatst niet anders dan een scheiding aanvragen. Het was het moeilijkste dat ze in haar leven heeft moeten doen.
‘We hadden het zo goed kunnen hebben,’ vertelde ze me. ‘Dat vind ik nog het meest trieste. Ik had altijd het zwaard van Damocles boven mijn hoofd hangen. Hoe lang kun je daarmee leven? Altijd: wat is het volgende wat hij gaat doen? Waar hangt hij uit? Ik had veel eerder mijn grenzen aan moeten geven maar dat deed ik niet om de lieve vrede te bewaren. In feite ben ik heel zachtaardig. Dat hij er zelf ook niets aan kon doen heeft heel lang een rol gespeeld. Want als hij normaal was, was het een schat van een man. Ik hou nog zielsveel van hem. Maar ik wil hem niet terug. Dan kan echt niet meer. Nee, dat is heel triest. Voor hem ook. Hij heeft enorm veel spijt.
‘Als het de eerste keer fout gaat, is het zijn schuld. Als het de tweede keer fout gaat, is het je eigen schuld. Zo is het bij mij ook gegaan. Ik bedoel met schuld: er kan iets gebeuren, dan kun je zeggen: okay, gebeurd, zand erover, gaat niet weer gebeuren. Als het de tweede keer weer gebeurt, dan ligt het aan jou, want dan had je het of af moeten breken of betere afspraken moeten maken, maar als je het weer laat gebeuren, is dat niet goed. Als iets te mooi is om waar te zijn, is het meestal ook niet waar. Hij was geniaal, maar hij was gek. Helaas.’

“ALS IETS TE MOOI IS OM WAAR TE ZIJN, IS HET MEESTAL OOK NIET WAAR.”

Haar hartverscheurende verhaal over leven met een man met een ernstige psychische aandoening had veel lotgenoten geweldige steun kunnen bieden, omdat ze het zo goed kon verwoorden en zo goed kon uitleggen wat de worstelingen zijn als iemand van wie je zielsveel houdt je tegelijkertijd kapot maakt. Maar ze wilde het er in haar biografie slechts oppervlakkig over hebben, niet om deze man te ontzien, maar vooral om zijn en haar kinderen en kleinkinderen niet te confronteren met de waarheid.

Vrijwel ieder mens heeft in het leven te kampen met problemen, met pijnlijke gebeurtenissen, blunders, ruzies, ziektes, verlies, scheiding, ontslag, faillissement. Ieder leven kent ups en downs. Als je de downs weglaat, vermijd je de vervelende herinneringen, maar je mist ook een belangrijke kans om een zo volledig mogelijk zelfportret te schilderen. Je bent geworden wie je bent door zowel de positieve als de negatieve ervaringen. En uiteindelijk gaat een (auto)biografie niet alleen over wat je is overkomen, maar ook over hoe je ermee om bent gegaan. Dat zegt veel over de persoon die je bent.
Bijkomend voordeel is dat het een enorme opluchting kan zijn om ook over de dalen in je leven te schrijven. Niet voor niets wordt autobiografisch schrijven ook als therapie ingezet. Je kunt door het op papier te zetten een trauma of pijnlijke herinnering als het ware van je af schrijven.

Wat ik meestal doe is het sowieso opschrijven, dan kunnen mijn cliënten altijd nog beslissen om het integraal te laten staan, er een verkorte of aangepaste versie van te maken of het helemaal te schrappen. Maar pas als je het op papier ziet staan kun je daar een weloverwogen beslissing over nemen.

5 – Door wie laat je jouw verhaal opschrijven?

Elke keer weer merk ik dat cliënten die ik help met het vastleggen van hun levensverhaal, ofwel door hun eigen tekst te bewerken ofwel doordat ze mij hun verhalen vertellen die ik vervolgens opschrijf, meer geraakt worden door het proces dan ze van tevoren hadden gedacht. Reflecteren op je eigen leven is een fascinerende onderneming, en heel persoonlijk en intiem.
‘Jij weet meer van me dan mijn eigen kinderen,’ zegt de een. ‘Ik moet niet vergeten dat je niet mijn psychiater bent, maar mijn biograaf,’ zegt een ander. Het is voor mij een grote verantwoordelijkheid om zorgvuldig om te gaan met wat mij in vertrouwen verteld wordt. Daarom zijn in deze blog alle namen gefingeerd en praktijkgevallen aangepast om herkenning te voorkomen. Als je het lastig vindt om beslissingen te nemen over, dan kan het helpen om een buitenstaander met een objectieve blik ernaar te laten kijken. Ik kan je bijvoorbeeld helpen met het maken van afwegingen in wat je vertelt, en hoe.
Een biograaf moet naast kunnen schrijven vooral kunnen luisteren en oprecht geïnteresseerd zijn in de verhalen die mensen te vertellen hebben. Gezien mijn jarenlange ervaringen en de feedback die ik krijg is jouw levensverhaal bij mij in goede handen.